Strategjia e NATO-s numėron tre rreziqe tė mėdha aktuale. Lufta nė internet, terrorizmi dhe armėt e zhdukjes nė masė. Por sa i rrezikshėm dhe me objektiv tė caktuar mund tė jetė sulmi me tastierė dhe maus?
Gjatė muajve tė verės titujt ishin bombastikė. Ata flisnin pėr trupa qė marshonin, pėr luftė kompjuterėsh, pėr Pearl Harbour nė sektorin digjital. Ajo qė publiku mori vesh pėr krimbin "stuxnet", ishte se nė drejtimin e luftės ishte hapur njė dimension i ri nė hapėsirėn virtuale. Tė paktėn kėshtu pretendojnė ekspertėt. Fjalėt thoshin se ishte sabotuar pasurimi i uranit, njė teknikė shumė e kushtueshme. Eksperti i kompjuterėve Felix Leder, nga Universiteti i Bonit ėshtė marrė me studimin e krimbit "stuxnet":
Leder: E veēanta nė krimbin "stuxnet" ėshtė se ai pėrdor shumė pika tė dobėta qė njiheshin mė parė. Ai pėrdor tė ashtuquajturat "zero- dates", si tė thuash ēelėsin e disa sistemeve Windows. Dhe katėr prej tyre gjenden nė stuxnet. Kėshtu qė me tė mund tė rrezohet ēdo lloj sistemi nė botė. Por kėsaj radhe, krimbi stuxnet u drejtua nė mėnyrė tė veēantė nė infrastruktura kritike, si pėr shembull centrale, ose centrale atomike e gjėra tė ngjashme."
Stuxnet manipulon sistemet kompjuterike tė industrisė
Specialiteti i stuxnet-it ėshtė se ai sulmon sisteme qė pėrdoren pėr drejtimin e proceseve industriale dhe i manipulon ato. Kėto sisteme hapin ose mbyllin ventila, ndezin pompa tė ujrave qė ftohin motorėt, ose rregullojnė numrin e rrotullimeve tė motorrėve. Ēfarė mund tė ndodhė nėse software-t komandues funksionojnė gabim e tregon incidenti nė digėn Taum Sauk, nė shtetin federal amerikan tė Misurit. Taum Sauk ėshtė njė central qė punon me ujin e mbledhur tė rezervuarit. Natėn, kur nevoja pėr energji elektrike ėshtė e vogėl, uji futet nė rezervuar. Gjatė ditės kur njerėzve u duhet mė shumė ujė, atėherė uji lėviz turbinat.
Mėngjesin e datės 14 dhjetor 2004, njė gabim nė software bėri qė uji tė vazhdonte tė futej, megjithėse rezervuari ishte mbushur plot. Diga u ēa dhe 4 milionė metėr kub ujė u derdh brenda 12 minutave. Dallgėt arritėn deri nė shtatė metra lartėsi, dhe pėrmbytja nuk shkaktoi ndonjė katastrofė tė madhe vetėm sepse zona ėshtė e populluar pak.
Rreziku ėshtė real - shoqėria e varur nga teknologjia e informacionit
Nė Zyrėn Federale pėr teknikėn e sigurisė dhe informacionit BSI, Stefan Ritter, drejton qendrėn e vėzhgimit tė situatave. Pėr ish ushtarin cyber tė ushtrisė gjermane, stuxnet tregon potencialin e rrezikut tė sulmeve digjitale mbi sistemet industriale tė komandimeve: Ritter: Tani kemi nė dorė njė dėshmi tė "proof of concept. Rreziku nuk ėshtė mė fiktiv, pėr tė cilin flasin disa ekspertė nė paradhomė. Rreziku ėshtė real, kėrcėnimi faktik ėshtė i madh dhe shumė i pėrpunuar."
Sepse vitet e fundit teknologjia e informacionit ėshtė futur nė tė gjitha sektorėt e shoqėrisė. Furnizimi me energji, transporti ajror, transfertat financiare, ēdo gjė bėhet me bits dhe bytes, kudo programet janė nė shėrbim tė pėrdoruesve, ose tė armiqve tė tyre anonimė. Charlie Miller ėshtė njė nga hackerat mė tė mirė tė botės. Nė njė konferencė tė zhvilluar pėr temėn e luftės nė cyber, amerikani Miller luajti nė muajin qershor njė skenar, sikur presidenti koreano-verior Kim Jong-Il, ta kishte ngarkuar me ndėrtimin e njė arme cyber. Nė fund doli se atij i duhen 50 milionė dollarė nė vit, dhe dy vjet kohė pėr t`i shkaktuar ēdo lloj vendi tė botės dėme masive.
Miller: Ne mund tė hynim kudo, ku do tė donim, nė ēdo lloj kompjuteri dhe mund tė shkaktonim dėme. Sigurisht qė nuk do tė ishte e njėjta gjė sikur tė hidhje njė bombė. Por ēdo gjė, qė varet nga kompjuteri, ne mund ta dėmtojmė sikur tė kishim paratė qė na duheshin dhe kohė."
NATO parashikon sulmet cyber nė strategjinė e re
Nė strategjinė e saj tė re NATO, mendon edhe pėr kėtė formė tė re tė drejtimit asimetrik tė luftės. Sekretari i Pėrgjithshėm i NATO-s, Anders Fogh Rasmussen, shpjegoi gjatė pranverės se sulmet Cyber janė njė shembull perfekt pėr tė treguar ēfarė pasojash shkatėrruese mund tė kenė ekonomia dhe struktura e njė vendi, pa qenė nevoja qė atė vend ta shkelė asnjė ushtar, pa qenė nevoja tė qėllohet njė plumb.
Dhe madje pa e ditur se nga kush ėshtė sulmuar, sepse nė hapėsirėn virtuale gjurmėt mund tė fshihen nė mėnyrė perfekte. Edhe me stuxnet, kjo ka funksionuar shumė mirė. Kurrkush nuk e di me siguri, kush e ka futur krimbin nė qarkullim
Gjatė muajve tė verės titujt ishin bombastikė. Ata flisnin pėr trupa qė marshonin, pėr luftė kompjuterėsh, pėr Pearl Harbour nė sektorin digjital. Ajo qė publiku mori vesh pėr krimbin "stuxnet", ishte se nė drejtimin e luftės ishte hapur njė dimension i ri nė hapėsirėn virtuale. Tė paktėn kėshtu pretendojnė ekspertėt. Fjalėt thoshin se ishte sabotuar pasurimi i uranit, njė teknikė shumė e kushtueshme. Eksperti i kompjuterėve Felix Leder, nga Universiteti i Bonit ėshtė marrė me studimin e krimbit "stuxnet":
Leder: E veēanta nė krimbin "stuxnet" ėshtė se ai pėrdor shumė pika tė dobėta qė njiheshin mė parė. Ai pėrdor tė ashtuquajturat "zero- dates", si tė thuash ēelėsin e disa sistemeve Windows. Dhe katėr prej tyre gjenden nė stuxnet. Kėshtu qė me tė mund tė rrezohet ēdo lloj sistemi nė botė. Por kėsaj radhe, krimbi stuxnet u drejtua nė mėnyrė tė veēantė nė infrastruktura kritike, si pėr shembull centrale, ose centrale atomike e gjėra tė ngjashme."
Stuxnet manipulon sistemet kompjuterike tė industrisė
Specialiteti i stuxnet-it ėshtė se ai sulmon sisteme qė pėrdoren pėr drejtimin e proceseve industriale dhe i manipulon ato. Kėto sisteme hapin ose mbyllin ventila, ndezin pompa tė ujrave qė ftohin motorėt, ose rregullojnė numrin e rrotullimeve tė motorrėve. Ēfarė mund tė ndodhė nėse software-t komandues funksionojnė gabim e tregon incidenti nė digėn Taum Sauk, nė shtetin federal amerikan tė Misurit. Taum Sauk ėshtė njė central qė punon me ujin e mbledhur tė rezervuarit. Natėn, kur nevoja pėr energji elektrike ėshtė e vogėl, uji futet nė rezervuar. Gjatė ditės kur njerėzve u duhet mė shumė ujė, atėherė uji lėviz turbinat.
Mėngjesin e datės 14 dhjetor 2004, njė gabim nė software bėri qė uji tė vazhdonte tė futej, megjithėse rezervuari ishte mbushur plot. Diga u ēa dhe 4 milionė metėr kub ujė u derdh brenda 12 minutave. Dallgėt arritėn deri nė shtatė metra lartėsi, dhe pėrmbytja nuk shkaktoi ndonjė katastrofė tė madhe vetėm sepse zona ėshtė e populluar pak.
Rreziku ėshtė real - shoqėria e varur nga teknologjia e informacionit
Nė Zyrėn Federale pėr teknikėn e sigurisė dhe informacionit BSI, Stefan Ritter, drejton qendrėn e vėzhgimit tė situatave. Pėr ish ushtarin cyber tė ushtrisė gjermane, stuxnet tregon potencialin e rrezikut tė sulmeve digjitale mbi sistemet industriale tė komandimeve: Ritter: Tani kemi nė dorė njė dėshmi tė "proof of concept. Rreziku nuk ėshtė mė fiktiv, pėr tė cilin flasin disa ekspertė nė paradhomė. Rreziku ėshtė real, kėrcėnimi faktik ėshtė i madh dhe shumė i pėrpunuar."
Sepse vitet e fundit teknologjia e informacionit ėshtė futur nė tė gjitha sektorėt e shoqėrisė. Furnizimi me energji, transporti ajror, transfertat financiare, ēdo gjė bėhet me bits dhe bytes, kudo programet janė nė shėrbim tė pėrdoruesve, ose tė armiqve tė tyre anonimė. Charlie Miller ėshtė njė nga hackerat mė tė mirė tė botės. Nė njė konferencė tė zhvilluar pėr temėn e luftės nė cyber, amerikani Miller luajti nė muajin qershor njė skenar, sikur presidenti koreano-verior Kim Jong-Il, ta kishte ngarkuar me ndėrtimin e njė arme cyber. Nė fund doli se atij i duhen 50 milionė dollarė nė vit, dhe dy vjet kohė pėr t`i shkaktuar ēdo lloj vendi tė botės dėme masive.
Miller: Ne mund tė hynim kudo, ku do tė donim, nė ēdo lloj kompjuteri dhe mund tė shkaktonim dėme. Sigurisht qė nuk do tė ishte e njėjta gjė sikur tė hidhje njė bombė. Por ēdo gjė, qė varet nga kompjuteri, ne mund ta dėmtojmė sikur tė kishim paratė qė na duheshin dhe kohė."
NATO parashikon sulmet cyber nė strategjinė e re
Nė strategjinė e saj tė re NATO, mendon edhe pėr kėtė formė tė re tė drejtimit asimetrik tė luftės. Sekretari i Pėrgjithshėm i NATO-s, Anders Fogh Rasmussen, shpjegoi gjatė pranverės se sulmet Cyber janė njė shembull perfekt pėr tė treguar ēfarė pasojash shkatėrruese mund tė kenė ekonomia dhe struktura e njė vendi, pa qenė nevoja qė atė vend ta shkelė asnjė ushtar, pa qenė nevoja tė qėllohet njė plumb.
Dhe madje pa e ditur se nga kush ėshtė sulmuar, sepse nė hapėsirėn virtuale gjurmėt mund tė fshihen nė mėnyrė perfekte. Edhe me stuxnet, kjo ka funksionuar shumė mirė. Kurrkush nuk e di me siguri, kush e ka futur krimbin nė qarkullim