1 - Antonio Stradivari, 1644-1737
Stradivari ishte njė artizan italian, mjeshtėr nė punimin
e instrumenteve muzikore si violinat, violinēelėt, kitarat
dhe harpat. Pėr shekuj me radhė shkencėtarėt dhe historianėt
janė munduar tė gjejnė sekretin e Stradivari-t nė
punimin e kėtyre instrumenteve. Ngjitėset dhe verniku i
pėrdorur nga Stradivari janė analizuar gjerėsisht dhe mund
tė luajnė njė rol pėr tingullin dhe cilėsinė e instrumenteve
tė punuara prej tij. Sidoqoftė, nuk ka konsensus mbi faktorin
mė tė mundshėm qė mund tė shpjegojė tingullin
superior tė instrumenteve Stradivari. Stradivari ka
prodhuar deri nė 1100 instrumente. Sot kanė mbetur 650
tė tillė, 500 nga tė cilėt janė violina.
2 - Benjamin Franklin, 1706-1790
Nė vitin 1730, Franklin njohu djalin e tij tė paligjshėm dhe
tė vetėm, William. Ai ishte rritur nga babai i tij, Ben, dhe gruaja
e tij, Deborah Rea. Disa prej teorive spekulonin se arsyeja pse
nėna e William-it nuk bėhej e ditur, ishte fakti se ēifti nuk ishte
martuar akoma kur djali lindi dhe Franklin donte ta mbante
gjithė fajin vetė, nė mėnyrė qė tė mos hidhej baltė mbi emrin
e Deborah. Tė dhėna tė tjera tregojnė se nėna e William-it ishte
prostitutė. Identiteti zyrtar i nėnės sė William-it edhe sot
nuk dihet. Nė vitin 1752, kur William ishte 21 vjeē, ai asistoi nė
eksperimentin e famshėm tė balonės, kryer nga i ati.
3 - Johann Bessler, 1680-1745
Johan Bessler lindi nė qytetin Zitau nė Gjermani dhe
ndėrtoi makinėn, pėr tė cilėn pretendonte se lėvizte vetė.
Nė vitin 1717 ai kishte bindur mijėra njerėz se kishte
shpikur sekretin e njė mekanizmi vetėmbėshtetės. Makina
kaloi shumė teste dhe inspektime rigoroze. Ajo u vu nė
prova pėr periudha tė gjata dhe njė test zyrtar udhėtoi pėr
54 ditė. Ndėrtimi i brendshėm gjithnjė ruhej nga afėr prej
krijuesit tė saj. I trazuar nga paranoja dhe temperamenti i
keq, si dhe me mungesėn e ligjeve pėr tė mbrojtur tė
drejtėn e autorit, Bessler i shkatėrroi makinat nė njė shpėrthim
zemėrimi dhe e mori sekretin e tij me vete nė varr.
4 - Edward Leedskalnin, 1887-1951
Edward Leedskalnin ishte njė emigrant leton nė SHBA
dhe skulptor amator. Leedskalnin ndėrtoi me njėrėn dorė
njė monument tė njohur si Kėshtjella Korale nė Florida dhe
gjithashtu njihet pėr teoritė e tij tė pazakonta mbi magnetizmin.
Ai i ngriti gurėt e kėshtjellės nė mėnyrė astronomike
dhe i integroi ato nė njė plan tė madh arkitekturor, duke u
bazuar nė tė dhėnat matematikore dhe astronomike. Leedskalnin
pėrdori vetėm mjete tė thjeshta pėr tė prerė blloqet
koralore. Kur e pyesnin se si e kishte ndėrtuar kėshtjellėn,
ai pėrgjigjej: "Nuk ėshtė e vėshtirė, sekreti ėshtė tė
dish se si". Kur e zhvendosi kėshtjellėn, ai i kėrkoi shoferit
tė kamionit tė mbyllte sytė kur po ngarkonte e shkarkonte
gurėt koralė.
5 - James Black, 1800-1872
James Black ishte njė zejtar nga Arkansasi dhe krijuesi i
thikės origjinale "Bowie", e dizajnuar nga Jim Bowie. Bowie
ishte i famshėm pėr luftimin me thika nga dueli i vitit 1827.
Por, vrasja e tre vrasėsve nė Teksas dhe vdekja e tij nė betejėn
e Alamos e bėnė atė dhe thikėn e zejtarit legjendė.
Thikat e Black ishin shumė tė forta, por njėkohėsisht elastike.
Ai i mbante metodat e krijimit tė thikave sekret dhe i
kryente gjithė punimet pas njė perdeje lėkure. Ka nga ata
qė pretendojnė se Black rizbuloi sekretin pėr prodhimin e
ēelikut tė Damaskut, i pėrdorur nė Lindjen e Mesme pėr
shpatat. Mėnyra e vėrtetė e prodhimit tė thikave pėrfundoi
nė varr bashkė me Black-un.
6 - Arne Beurling, 1905-1986
Arne Beurling ishte njė matematikan suedez dhe profesor
matematike. Nė vitin 1940 ai theu kodin gjerman pėr
komunikacionet strategjike ushtarake. Kjo arritje ėshtė
konsideruar si njė nga mė tė mėdhatė nė historinė e kriptografisė.
Duke pėrdorur vetėm kaseta teleshkruese dhe
tekst tė shifruar, ai deshifroi kodin qė gjermanėt mendonin
se ishte i pamundur tė thyhej, vetėm nė dy javė. Beurling
krijoji njė aparaturė qė u jepte mundėsinė suedezėve
tė deshifronin trafikun teleshkrues gjerman, i cili kalonte
nėpėr Suedi nga Norvegjia me anė tė njė kablloje. Kur u
pyet se si e kishte bėrė njė gjė tė tillė, ai u shpreh: "Magjistari
nuk i tregon sekretet e tij".
7 - Njeriu i lėkurės, 1839-1889
Njeriu i lėkurės ishte njė endacak qė udhėtonte nė njė
rreth ndėrmjet lumenjve tė Konektikatit dhe Hudson. Ai
fliste rrjedhshėm frėngjisht, por komunikonte mė sė shumti
me shenja dhe vishej me lėkurė nga koka te kėmbėt. Ai
mblidhte fundet e cigareve pėrgjatė rrugės sė tij dhe pranonte
cigaret e freskėta qė i ofronin banorėt nė rrugėt ku
kalonte. Kur e pyesnin pėr prejardhjen e tij, ai e ndėrpriste
bisedėn dhe largohej. Ai ishte aq i njohur nė pjesėn ku
qarkullonte, saqė njerėzit ruanin ushqim gati pėr tė nė njė
kohė tė caktuar, njė herė nė 34 ditė.
8 - Femra e huaj, 1793-1816
Gjatė njė vjeshte nė vitin 1816 nė Aleksandri, Virginia,
dy njerėz, njė burrė me gruan e tij, u futėn nė hotelin
"Gadsby's Tavern". Gruaja ishte e sėmurė dhe vuante nga
ethet. Gjendja e saj u pėrkeqėsua, pavarėsisht kujdesit
tė doktorit. Bashkėshorti atėherė thirri doktorin dhe stafin
e hotelit nė dhomė pėr t'ju drejtuar njė kėrkesė tė pazakontė:
Ai u kėrkoi gjithė tė pranishmėve tė betoheshin se
s'do e nxirrnin kurrė identitetin e tij dhe tė gruas. Tė gjithė
ranė dakord dhe secili prej tyre e mori me vete sekretin nė
varr. Femra e huaj vdiq dhe sot e kėsaj dite nuk dihet identiteti
i saj.
9 - "Jerome", 1840-1912
Mė 8 shtator 1863, njė i huaj me lėkurė tė ēelėt u gjet nga
dy peshkatarė nė SendiKouv, nė Kanada. Dy kėmbėt e kėtij
personi ishin prerė dhe njė broke me ujė e bukė ndodheshin
aty afėr. Njeriu qė s'mund dhe s'donte tė fliste, nuk
tha mė shumė se tri fjalė pasi u gjet. Njė ndėr fjalėt ishte
"Jerome" dhe ai ishte i mbushur me zemėrim dhe njerėzit
menduan se ai ruante njė sekret, tė cilin nuk lejohej ta
thoshte. Jerome u soll me dinjitet dhe kur i ofronin para ai
ofendohej. Ka shumė teori se kush ishte realisht Jerome,
po asnjė prej kėtyre historive nuk ėshtė provuar deri mė
sot. Jerome vdiq mė 19 prill 1912.
10 - Axel Erlandson, 1884-1964
Erlandson filloi punėn e tij si fermer e mė pas nisi t'u
jepte formė trungjeve tė pemėve pėr hobi. Mė vonė pemėt
filluan tė rriteshin sipas formave qė u jepte ai. Ai eksperimentoi
me tė gjitha llojet e pemėve, duke u dhėnė forma
nga mė tė ndryshmet. Ai pa se kėto forma pemėsh shėrbenin
si zbavitje dhe vendosi tė krijonte "Cirkun e pemėve".
Ai nuk ia tregonte asnjėrit teknikat e tij dhe i gdhendte
pemėt pas perdeve, pėr t'u mbrojtur nga spiunėt. Erlandson
vdiq nė vitin 1964, duke marrė me vete nė varr sekretin
e mahnitshėm tė formės qė u jepte pemėve. Nė vitin 1985,
"Cirku i pemėve" u ble nga milioneri Michael Bonfante.
Stradivari ishte njė artizan italian, mjeshtėr nė punimin
e instrumenteve muzikore si violinat, violinēelėt, kitarat
dhe harpat. Pėr shekuj me radhė shkencėtarėt dhe historianėt
janė munduar tė gjejnė sekretin e Stradivari-t nė
punimin e kėtyre instrumenteve. Ngjitėset dhe verniku i
pėrdorur nga Stradivari janė analizuar gjerėsisht dhe mund
tė luajnė njė rol pėr tingullin dhe cilėsinė e instrumenteve
tė punuara prej tij. Sidoqoftė, nuk ka konsensus mbi faktorin
mė tė mundshėm qė mund tė shpjegojė tingullin
superior tė instrumenteve Stradivari. Stradivari ka
prodhuar deri nė 1100 instrumente. Sot kanė mbetur 650
tė tillė, 500 nga tė cilėt janė violina.
2 - Benjamin Franklin, 1706-1790
Nė vitin 1730, Franklin njohu djalin e tij tė paligjshėm dhe
tė vetėm, William. Ai ishte rritur nga babai i tij, Ben, dhe gruaja
e tij, Deborah Rea. Disa prej teorive spekulonin se arsyeja pse
nėna e William-it nuk bėhej e ditur, ishte fakti se ēifti nuk ishte
martuar akoma kur djali lindi dhe Franklin donte ta mbante
gjithė fajin vetė, nė mėnyrė qė tė mos hidhej baltė mbi emrin
e Deborah. Tė dhėna tė tjera tregojnė se nėna e William-it ishte
prostitutė. Identiteti zyrtar i nėnės sė William-it edhe sot
nuk dihet. Nė vitin 1752, kur William ishte 21 vjeē, ai asistoi nė
eksperimentin e famshėm tė balonės, kryer nga i ati.
3 - Johann Bessler, 1680-1745
Johan Bessler lindi nė qytetin Zitau nė Gjermani dhe
ndėrtoi makinėn, pėr tė cilėn pretendonte se lėvizte vetė.
Nė vitin 1717 ai kishte bindur mijėra njerėz se kishte
shpikur sekretin e njė mekanizmi vetėmbėshtetės. Makina
kaloi shumė teste dhe inspektime rigoroze. Ajo u vu nė
prova pėr periudha tė gjata dhe njė test zyrtar udhėtoi pėr
54 ditė. Ndėrtimi i brendshėm gjithnjė ruhej nga afėr prej
krijuesit tė saj. I trazuar nga paranoja dhe temperamenti i
keq, si dhe me mungesėn e ligjeve pėr tė mbrojtur tė
drejtėn e autorit, Bessler i shkatėrroi makinat nė njė shpėrthim
zemėrimi dhe e mori sekretin e tij me vete nė varr.
4 - Edward Leedskalnin, 1887-1951
Edward Leedskalnin ishte njė emigrant leton nė SHBA
dhe skulptor amator. Leedskalnin ndėrtoi me njėrėn dorė
njė monument tė njohur si Kėshtjella Korale nė Florida dhe
gjithashtu njihet pėr teoritė e tij tė pazakonta mbi magnetizmin.
Ai i ngriti gurėt e kėshtjellės nė mėnyrė astronomike
dhe i integroi ato nė njė plan tė madh arkitekturor, duke u
bazuar nė tė dhėnat matematikore dhe astronomike. Leedskalnin
pėrdori vetėm mjete tė thjeshta pėr tė prerė blloqet
koralore. Kur e pyesnin se si e kishte ndėrtuar kėshtjellėn,
ai pėrgjigjej: "Nuk ėshtė e vėshtirė, sekreti ėshtė tė
dish se si". Kur e zhvendosi kėshtjellėn, ai i kėrkoi shoferit
tė kamionit tė mbyllte sytė kur po ngarkonte e shkarkonte
gurėt koralė.
5 - James Black, 1800-1872
James Black ishte njė zejtar nga Arkansasi dhe krijuesi i
thikės origjinale "Bowie", e dizajnuar nga Jim Bowie. Bowie
ishte i famshėm pėr luftimin me thika nga dueli i vitit 1827.
Por, vrasja e tre vrasėsve nė Teksas dhe vdekja e tij nė betejėn
e Alamos e bėnė atė dhe thikėn e zejtarit legjendė.
Thikat e Black ishin shumė tė forta, por njėkohėsisht elastike.
Ai i mbante metodat e krijimit tė thikave sekret dhe i
kryente gjithė punimet pas njė perdeje lėkure. Ka nga ata
qė pretendojnė se Black rizbuloi sekretin pėr prodhimin e
ēelikut tė Damaskut, i pėrdorur nė Lindjen e Mesme pėr
shpatat. Mėnyra e vėrtetė e prodhimit tė thikave pėrfundoi
nė varr bashkė me Black-un.
6 - Arne Beurling, 1905-1986
Arne Beurling ishte njė matematikan suedez dhe profesor
matematike. Nė vitin 1940 ai theu kodin gjerman pėr
komunikacionet strategjike ushtarake. Kjo arritje ėshtė
konsideruar si njė nga mė tė mėdhatė nė historinė e kriptografisė.
Duke pėrdorur vetėm kaseta teleshkruese dhe
tekst tė shifruar, ai deshifroi kodin qė gjermanėt mendonin
se ishte i pamundur tė thyhej, vetėm nė dy javė. Beurling
krijoji njė aparaturė qė u jepte mundėsinė suedezėve
tė deshifronin trafikun teleshkrues gjerman, i cili kalonte
nėpėr Suedi nga Norvegjia me anė tė njė kablloje. Kur u
pyet se si e kishte bėrė njė gjė tė tillė, ai u shpreh: "Magjistari
nuk i tregon sekretet e tij".
7 - Njeriu i lėkurės, 1839-1889
Njeriu i lėkurės ishte njė endacak qė udhėtonte nė njė
rreth ndėrmjet lumenjve tė Konektikatit dhe Hudson. Ai
fliste rrjedhshėm frėngjisht, por komunikonte mė sė shumti
me shenja dhe vishej me lėkurė nga koka te kėmbėt. Ai
mblidhte fundet e cigareve pėrgjatė rrugės sė tij dhe pranonte
cigaret e freskėta qė i ofronin banorėt nė rrugėt ku
kalonte. Kur e pyesnin pėr prejardhjen e tij, ai e ndėrpriste
bisedėn dhe largohej. Ai ishte aq i njohur nė pjesėn ku
qarkullonte, saqė njerėzit ruanin ushqim gati pėr tė nė njė
kohė tė caktuar, njė herė nė 34 ditė.
8 - Femra e huaj, 1793-1816
Gjatė njė vjeshte nė vitin 1816 nė Aleksandri, Virginia,
dy njerėz, njė burrė me gruan e tij, u futėn nė hotelin
"Gadsby's Tavern". Gruaja ishte e sėmurė dhe vuante nga
ethet. Gjendja e saj u pėrkeqėsua, pavarėsisht kujdesit
tė doktorit. Bashkėshorti atėherė thirri doktorin dhe stafin
e hotelit nė dhomė pėr t'ju drejtuar njė kėrkesė tė pazakontė:
Ai u kėrkoi gjithė tė pranishmėve tė betoheshin se
s'do e nxirrnin kurrė identitetin e tij dhe tė gruas. Tė gjithė
ranė dakord dhe secili prej tyre e mori me vete sekretin nė
varr. Femra e huaj vdiq dhe sot e kėsaj dite nuk dihet identiteti
i saj.
9 - "Jerome", 1840-1912
Mė 8 shtator 1863, njė i huaj me lėkurė tė ēelėt u gjet nga
dy peshkatarė nė SendiKouv, nė Kanada. Dy kėmbėt e kėtij
personi ishin prerė dhe njė broke me ujė e bukė ndodheshin
aty afėr. Njeriu qė s'mund dhe s'donte tė fliste, nuk
tha mė shumė se tri fjalė pasi u gjet. Njė ndėr fjalėt ishte
"Jerome" dhe ai ishte i mbushur me zemėrim dhe njerėzit
menduan se ai ruante njė sekret, tė cilin nuk lejohej ta
thoshte. Jerome u soll me dinjitet dhe kur i ofronin para ai
ofendohej. Ka shumė teori se kush ishte realisht Jerome,
po asnjė prej kėtyre historive nuk ėshtė provuar deri mė
sot. Jerome vdiq mė 19 prill 1912.
10 - Axel Erlandson, 1884-1964
Erlandson filloi punėn e tij si fermer e mė pas nisi t'u
jepte formė trungjeve tė pemėve pėr hobi. Mė vonė pemėt
filluan tė rriteshin sipas formave qė u jepte ai. Ai eksperimentoi
me tė gjitha llojet e pemėve, duke u dhėnė forma
nga mė tė ndryshmet. Ai pa se kėto forma pemėsh shėrbenin
si zbavitje dhe vendosi tė krijonte "Cirkun e pemėve".
Ai nuk ia tregonte asnjėrit teknikat e tij dhe i gdhendte
pemėt pas perdeve, pėr t'u mbrojtur nga spiunėt. Erlandson
vdiq nė vitin 1964, duke marrė me vete nė varr sekretin
e mahnitshėm tė formės qė u jepte pemėve. Nė vitin 1985,
"Cirku i pemėve" u ble nga milioneri Michael Bonfante.